Frans de Waal speculeert erop los

Gedragsbioloog en primatoloog Frans de Waal heeft een nieuw boek uitgebracht en is daarom volop actief in de media. Ik heb een interview gelezen in het Parool en een TED-talk bekeken, waarin claims worden gemaakt dat dieren een rijk innerlijk gevoelsleven kennen. Er zijn echter nogal wat kanttekeningen te plaatsen bij zijn argumenten.

De stimulus-responsmachine

In het stuk in het Parool begint de Waal over dat een deel van de bevolking en wetenschappers nog steeds ontkent dat dieren emotionele en intelligente wezens zijn. Men zag het dier vooral als simpele stimulus-responsmachines, maar die scheiding mag niet gemaakt worden. De mens is veel minder uniek dan men denkt, zo stelt De Waal. Er zijn inderdaad mensen die denken dat dieren een stimulus-respons machines zijn, maar die denken dat van mensen ook. Het is een stroming in de psychologie die het behaviorisme wordt genoemd en stelt het onderwerp de ‘vrije wil’ ter discussie. Zolang we die discussie kunnen voeren over mensen, mag dat wat mij betreft ook over dieren.

Emotieleer

De Waal vervolgt met de stelling dat we emoties en gevoelens hebben. Gevoelens zijn privé en het is onmogelijk om te weten wat een ander dier of een ander mens voelt. Emoties daarentegen zijn volgens hem gewoon meetbaar, bij mens en dier. Die beschrijvingen van gevoelens en emoties van de Waal lijkt te zijn overgenomen van neurowetenschapper Antonio Damasio. Hoewel Damasio de Cartesiaanse scheiding al decennia geleden op een invloedrijke wijze ter discussie heeft gesteld en zelfs een verbindende somatische stempelhypothese heeft bedacht, is hij geen emotie-expert. Psychoog-onderzoekers die gespecialiseerd zijn in de emotieleer zoals Paul Ekman, Joseph LeDoux en Lisa Barrett noemen zaken als angst en boosheid gewoon emoties en geen gevoelens. En ik raak geïrriteerd van de Damasio definities die alleen maar verwarring opleveren, aangezien gevoel en gevoelens wel heel dicht bij elkaar liggen. Er zijn wetenschappers die geloven in hardgecodeerde basisemoties zoals Ekman en er zijn wetenschappers die geloven dat emoties er niet zijn, maar in ‘real-time’ geproduceerd worden, de zogenaamde emotie-constructivisten. Het bewijs is het sterkst bij de emotie-constructivisten. Al deze achtergrondkennis is van belang om de rest van de argumenten van De Waal op waarde in te schatten.

Basisemoties

Dieren zouden net als mensen hun emoties uitdrukken via het gezicht. De chimpansee gebruikt dezelfde gezichtsspieren onder dezelfde omstandigheden, zo claimt De Waal. Het idee komt van oorsprong bij Charles Darwin vandaan die 6 universele basisemoties toewees aan specifieke gezichtsuitdrukkingen. De eerdergenoemde Paul Ekman heeft zijn levenswerk gebouwd op dit idee en voegde daar nog micro-expressies aan toe. Voor dat idee is echter geen bewijs. In 2014 gingen onderzoekers naar een afgelegen eiland en bezochten de bewoners die nauwelijks contact hadden met de Westerse beschaving. Zij kregen 100 foto’s met gezichtsuitdrukkingen met het verzoek om zich te verplaatsen in wat de persoon op de foto moet voelen om vervolgens de foto’s met dezelfde emoties bij elkaar op een stapel te leggen. Het resultaat leek helemaal nergens naar. Als basisemoties universeel zijn en van het gezicht te lezen, zou dit een koud kunstje moeten zijn. Het blijkt een onmogelijke opgave, zelfs voor westerlingen. Het is heel lastig om emoties af te lezen van het gezicht (zie foto).

Emoties meten

Emoties zouden te meten moeten zijn in de hersenen, op basis van transpiratie, hartslag en bloeddruk, zo stelt De Waal in het interview. Dat is volstrekt onjuist. Als je bijvoorbeeld een video laat zien waarin subliminale beelden in zitten van harige spinnen, dan kunnen de kijkers je niet vertellen dat die beelden erin zitten. Hun hartslag is echter wel toegenomen en ze reageren dus zeker fysiologisch op die beelden, maar ze ervaren geen angst. Sterker nog, precies diezelfde fysiologische reacties kunnen we ook ervaren bij honger of als we zenuwachtig zijn. We meten dus geen emoties, we meten fysiologische activiteit en die is veel generieker dan men veronderstelt. Dat is precies de reden waarom leugendetectors in de rechtszaal niet als bewijs opgevoerd worden. Als je iets verkeerds gegeten hebt, dan is het heel goed mogelijk dat je volgens een leugendetector exact hetzelfde patroon vertoont van iemand die liegt. Fysiologisch reacties en zelfs motorisch reacties, gaan niet altijd gepaard met een emotie. Als je bijna van je sokken wordt gereden, dan spring je opzij. Pas als je je realiseert dat je net aan de dood ontsnapt bent, treedt de angst op. Je moet dus begrijpen wat het probleem is, alvorens je de emotie construeert. Dit argument is belangrijk, als we straks het aapexperiment bespreken van De waal.

Kun je de emotie lezen van het gezicht? Is het een vrouw die aan het bevallen is of uitschreeuwt vanwege een ontroostbaar verlies? Het zijn goede gissingen, maar dit is het gezicht van Serena Williams die 2008 haar zus versloeg tijdens US open Tennis finals.

Neurogeblaat

Dat dieren meetbaar fysiologische reacties vertonen en gedrag, wil niet zeggen dat ze emoties ervaren. Dat kunnen we niet weten. Ik kan ook niet weten of jij als medemens emoties ervaart, maar we kunnen communiceren met elkaar, waardoor de waarschijnlijkheid toeneemt. Daarnaast delen we dezelfde neuroanatomie, die zeer zeker uniek is. Toch wordt verondersteld dat onze neuroanatomie grotendeels overeenkomt met andere dieren, zoals bijvoorbeeld het limbisch systeem. Dat systeem wordt ook wel het emotionele brein of zoogdierbrein genoemd. Dat is om verschillende redenen onjuist, want dat deel in de hersenen verschilt het niet alleen op veel punten van de mens, maar zelfs tussen dieren onderling. Daarnaast bevatten hersenen van vogels ook een limbisch systeem en is de term zoogdierenbrein dus onjuist. Bijen hebben deze structuren niet, maar volgens de Waal kunnen die wel boos worden. Het is dus onduidelijk waar de Waal zijn overtuiging vandaan haalt. Er is veel beeldvormend onderzoek gedaan naar emoties en uit een recente meta-analyse blijkt dat we helemaal niet in staat zijn om activiteit in specifieke delen toe te wijzen aan een specifieke emotie. Als twee personen dezelfde emotie ervaren, dan komt hun hersenactiviteit helemaal niet overeen. Ook klassieke veronderstellingen dat bijvoorbeeld de amygdala een angstcentrum is, blijken niet waar. In 2013 werd voor het eerst vastgesteld dat iemand zonder werkende amygdalae, angst kon ervaren. Die vinding is meerdere malen gerepliceerd. Ik neem Frans de Waal dit soort onjuistheden niet kwalijk. Ik bladerde recent door een boek ‘Inleiding klinische neuropsychologie’ uit 2017. Daar vond ik indrukwekkend veel gedateerde informatie op een enkele pagina (zie foto).

Opvallend veel gedateerde informatie in een recente druk (2017) van het HBO schoolboek ‘Introductie klinische psychologie’.

Het aapexperiment

In de TED-talk laat Frans de Waal een video zien van een experiment, waarbij twee apen een taak krijgen, namelijk het overhandigen van een steentje. Zij krijgen vervolgens een stukje komkommer en dat is voldoende belonend waardoor ze de taak herhalen. Als een van de apen echter een druif krijgt, wat veel hoger op de rangorde van beloning staat dan een stukje komkommer, dan begint de andere aap te protesteren als deze nog steeds een komkommer krijgt. Hieruit zou blijken dat ook apen onrechtvaardigheid ervaren als ze ongelijk betaald krijgen voor hetzelfde werk. De TED-talk is ontzettend vermakelijk, maar de conclusie kan niet getrokken worden uit het experiment. In het experiment, beginnen beide apen met een komkommer en een krijgt vervolgens een druif als beloning. De ander krijgt voor dezelfde taak nog steeds een komkommer en begint te protesteren. Dat zou moeten bewijzen dat apen rechtvaardigheidsgevoel ervaren. Aangezien hij ziet dat een druif ook tot de mogelijkheden behoort, neemt het verlangen toe. Net zoals muizen die mogen kiezen tussen eten en cocaïne. Als ze beiden voorgeschoteld krijgen dan kiezen ze voor cocaïne, ook al moeten ze zichzelf daarvoor bezeren als de weg ernaartoe leidt tot elektrische schokken. Niemand die zal beweren dat die muizen zichzelf willen bezeren, omdat ze vinden dat ze achtergesteld worden in arbeidsvoorwaarden. De beide experimenten lijken niet op elkaar en toch testen ze beiden hetzelfde, namelijk een reactie op sterke voorkeur. Alleen wordt in het aapexperiment een voor de mens herkenbare situatie verondersteld. Het is een compleet verzinsel. De onderzoekers hebben met de apen gewoon een theaterstuk opgevoerd, waarmee ze dit verhaal kunnen vertellen. Het experiment is helemaal niet ontworpen om deze rechtvaardigheidshypothese te toetsen. Ze hadden het experiment moeten verlengen, waarbij ze teruggingen naar het betalen met komkommer van beide apen. Als de opwinding zou dalen, dan zou je eens kunnen denken over onrechtvaardigheid.

Deze clip uit de TED-Talk van gedragsbioloog en primatoloog Frans de Waal waaruit zou moeten blijken dat apen salarisongelijkheid onrechtvaardig vinden.

Een met de natuur

Het stuk in het Parool wordt afgesloten met de vraag wat we nu met het vermeende inzicht moeten dat dieren veel met mensen gemeen hebben. De Waal stelt dat we onterecht een unieke waarde hechten aan het menselijk intellect. Maar het is precies dat menselijk intellect dat een vals experiment opzet en een compleet theaterstuk opvoert om een verhaal te vertellen. Dat hebben we apen nog niet zien doen, die maken zich alleen maar druk om een druif, omdat deze belonender is. De mens maakt kunst, de mens houdt zich bezig met wiskunde, de mens communiceert via symbolen, de mens kookt zijn eten, de mens is uniek. Dat is geen illusie. De Waal stelt ook dat we als mens niet speciaal zijn en daarom niet moeten doen of we buiten de natuur staan. Die twee inzichten zijn niet onlosmakelijke met elkaar verbonden. Je kunt als mens nog steeds speciaal zijn, terwijl je aanvaardt dat je onderdeel van de natuur bent. Het is een vals en compleet irrelevant argument. Als we die logica zouden volgen dan wijken we zoveel af van de planten, dat we ons wel speciaal mogen voelen ten opzichte van die soorten en daarom met hen geen rekening hoeven te houden. Met die attitude komen we waarschijnlijk pas echt in de problemen.

Beperkte kritiek

Ik heb het boek van Frans de Waal niet gelezen en mijn repliek gaat dus over wat ik lees in het artikel in het Parool en de TED-talk. Ik begrijp best dat je verkeerd geciteerd kunt worden door een journalist of dat er omwille van de ruimte, belangrijke nuancerende stukken zijn verwijderd. Ik herken alleen zoveel van de misverstanden in emotieleer en neurobiologie, dat ik het zeer waarschijnlijk acht, dat het artikel in het Parool de essentie van de argumentatie van de Waal correct weergeeft. Het is best mogelijk dat De Waal gelijk heeft, maar dat is dan niet op basis van de opgeworpen argumenten. Ik heb verder weinig behoefte om zijn boek te lezen, aangezien die toch alleen maar bedolven zal worden onder het werk dat ik al heb, maar mocht iemand een concreet argument hebben, reageer ik graag en ben ik best bereid om mijn standpunt te wijzigen als de feiten daarom vragen. Tot die tijd, denk ik dat we voorzichtig moeten zijn om ethische afwegingen te maken op basis van evolutionaire argumenten, aangezien evolutie weinig op heeft met goed of slecht. De evolutieleer gaat uit van pure toeval en daarmee heeft het leven geen zin, wij geven het zin. Weet niet of dieren dat doen, maar de mens wel. Volgens mij is de mens daarin uniek.

Aanvullende notities:

Geen

Geraadpleegde bronnen:

Atoyi Y (2007), Wild JM. Limbic systems in birds: morphologic basis.
Lindquist KA (2013), Siegel EH, Quigley KS, Barrett LF. The hundred-year emotion war: are emotions natural kinds or psychological constructions? Comment on Lench, Flores, and Bench (2011). Psychol Bull. 2013 Jan;139(1):255-263
Siegel EH (2018), Sands MK, Van den Noortgate W, e.a. Emotion fingerprints or emotion populations? A meta-analytic investigation of autonomic features of emotion categories. Psychol Bull. 2018 Apr;144(4):343-393.