Frans de Waal speculeert erop los

Basisemoties

Dieren zouden net als mensen hun emoties uitdrukken via het gezicht. De chimpansee gebruikt dezelfde gezichtsspieren onder dezelfde omstandigheden, zo claimt De Waal. Het idee komt van oorsprong bij Charles Darwin vandaan die 6 universele basisemoties toewees aan specifieke gezichtsuitdrukkingen. De eerdergenoemde Paul Ekman heeft zijn levenswerk gebouwd op dit idee en voegde daar nog micro-expressies aan toe. Voor dat idee is echter geen bewijs. In 2014 gingen onderzoekers naar een afgelegen eiland en bezochten de bewoners die nauwelijks contact hadden met de Westerse beschaving. Zij kregen 100 foto’s met gezichtsuitdrukkingen met het verzoek om zich te verplaatsen in wat de persoon op de foto moet voelen om vervolgens de foto’s met dezelfde emoties bij elkaar op een stapel te leggen. Het resultaat leek helemaal nergens naar. Als basisemoties universeel zijn en van het gezicht te lezen, zou dit een koud kunstje moeten zijn. Het blijkt een onmogelijke opgave, zelfs voor westerlingen. Het is heel lastig om emoties af te lezen van het gezicht (zie foto).

Emoties meten

Emoties zouden te meten moeten zijn in de hersenen, op basis van transpiratie, hartslag en bloeddruk, zo stelt De Waal in het interview. Dat is volstrekt onjuist. Als je bijvoorbeeld een video laat zien waarin subliminale beelden in zitten van harige spinnen, dan kunnen de kijkers je niet vertellen dat die beelden erin zitten. Hun hartslag is echter wel toegenomen en ze reageren dus zeker fysiologisch op die beelden, maar ze ervaren geen angst. Sterker nog, precies diezelfde fysiologische reacties kunnen we ook ervaren bij honger of als we zenuwachtig zijn. We meten dus geen emoties, we meten fysiologische activiteit en die is veel generieker dan men veronderstelt. Dat is precies de reden waarom leugendetectors in de rechtszaal niet als bewijs opgevoerd worden. Als je iets verkeerds gegeten hebt, dan is het heel goed mogelijk dat je volgens een leugendetector exact hetzelfde patroon vertoont van iemand die liegt. Fysiologisch reacties en zelfs motorisch reacties, gaan niet altijd gepaard met een emotie. Als je bijna van je sokken wordt gereden, dan spring je opzij. Pas als je je realiseert dat je net aan de dood ontsnapt bent, treedt de angst op. Je moet dus begrijpen wat het probleem is, alvorens je de emotie construeert. Dit argument is belangrijk, als we straks het aapexperiment bespreken van De waal. 

Kun je de emotie lezen van het gezicht? Is het een vrouw die aan het bevallen is of uitschreeuwt vanwege een ontroostbaar verlies? Het zijn goede gissingen, maar dit is het gezicht van Serena Williams die 2008 haar zus versloeg tijdens US open Tennis finals.

Neurogeblaat

Dat dieren meetbaar fysiologische reacties vertonen en gedrag, wil niet zeggen dat ze emoties ervaren. Dat kunnen we niet weten. Ik kan ook niet weten of jij als medemens emoties ervaart, maar we kunnen communiceren met elkaar, waardoor de waarschijnlijkheid toeneemt. Daarnaast delen we dezelfde neuroanatomie, die zeer zeker uniek is. Toch wordt verondersteld dat onze neuroanatomie grotendeels overeenkomt met andere dieren, zoals bijvoorbeeld het limbisch systeem. Dat systeem wordt ook wel het emotionele brein of zoogdierbrein genoemd. Dat is om verschillende redenen onjuist, want dat deel in de hersenen verschilt het niet alleen op veel punten van de mens, maar zelfs tussen dieren onderling. Daarnaast bevatten hersenen van vogels ook een limbisch systeem en is de term zoogdierenbrein dus onjuist. Bijen hebben deze structuren niet, maar volgens de Waal kunnen die wel boos worden. Het is dus onduidelijk waar de Waal zijn overtuiging vandaan haalt. Er is veel beeldvormend onderzoek gedaan naar emoties en uit een recente meta-analyse blijkt dat we helemaal niet in staat zijn om activiteit in specifieke delen toe te wijzen aan een specifieke emotie. Als twee personen dezelfde emotie ervaren, dan komt hun hersenactiviteit helemaal niet overeen. Ook klassieke veronderstellingen dat bijvoorbeeld de amygdala een angstcentrum is, blijken niet waar. In 2013 werd voor het eerst vastgesteld dat iemand zonder werkende amygdalae, angst kon ervaren. Die vinding is meerdere malen gerepliceerd. Ik neem Frans de Waal dit soort onjuistheden niet kwalijk. Ik bladerde recent door een boek ‘Inleiding klinische neuropsychologie’ uit 2017. Daar vond ik indrukwekkend veel gedateerde informatie op een enkele pagina (zie foto).

Opvallend veel gedateerde informatie in een recente druk (2017) van het HBO schoolboek ‘Introductie klinische psychologie’.

Het aapexperiment

In de TED-talk laat Frans de Waal een video zien van een experiment, waarbij twee apen een taak krijgen, namelijk het overhandigen van een steentje. Zij krijgen vervolgens een stukje komkommer en dat is voldoende belonend waardoor ze de taak herhalen. Als een van de apen echter een druif krijgt, wat veel hoger op de rangorde van beloning staat dan een stukje komkommer, dan begint de andere aap te protesteren als deze nog steeds een komkommer krijgt. Hieruit zou blijken dat ook apen onrechtvaardigheid ervaren als ze ongelijk betaald krijgen voor hetzelfde werk. De TED-talk is ontzettend vermakelijk, maar de conclusie kan niet getrokken worden uit het experiment. In het experiment,  beginnen beide apen met een komkommer en een krijgt vervolgens een druif als beloning. De ander krijgt voor dezelfde taak nog steeds een komkommer en begint te protesteren. Dat zou moeten bewijzen dat apen rechtvaardigheidsgevoel ervaren. Aangezien hij ziet dat een druif ook tot de mogelijkheden behoort, neemt het verlangen toe. Net zoals muizen die mogen kiezen tussen eten en cocaïne. Als ze beiden voorgeschoteld krijgen dan kiezen ze voor cocaïne, ook al moeten ze zichzelf daarvoor bezeren als de weg ernaartoe leidt tot elektrische schokken. Niemand die zal beweren dat die muizen zichzelf willen bezeren, omdat ze vinden dat ze achtergesteld worden in arbeidsvoorwaarden. De beide experimenten lijken niet op elkaar en toch testen ze beiden hetzelfde, namelijk een reactie op sterke voorkeur. Alleen wordt in het aapexperiment een voor de mens herkenbare situatie verondersteld. Het is een compleet verzinsel. De onderzoekers hebben met de apen gewoon een theaterstuk opgevoerd, waarmee ze dit verhaal kunnen vertellen. Het experiment is helemaal niet ontworpen om deze rechtvaardigheidshypothese te toetsen. Ze hadden het experiment moeten verlengen, waarbij ze teruggingen naar het betalen met komkommer van beide apen. Als de opwinding zou dalen, dan zou je eens kunnen denken over onrechtvaardigheid.

Deze clip uit de TED-Talk van gedragsbioloog en primatoloog Frans de Waal waaruit zou moeten blijken dat apen salarisongelijkheid onrechtvaardig vinden.