Select Page
Elk jaar publiceert de Verenigde Naties (VN) de World Happiness Index (WHI) met daarin een ranglijst van landen naar geluk. Nieuw is de sociale steun als factor in deze index, die bijdraagt aan het verder egaliseren van het speelveld tussen de landen. De boodschap is dat geluk niet afhangt van geld. Dat kan echter niet verhullen dat er geen arme landen in de bovenste top tien van de lijst staan en geen welvarende landen in de staart van de index. Is geluk los te koppelen van geld?
De geluksobsessie
Geluk is een constellatie van overwegend positieve emoties en wordt in de psychologie hedonistisch welbevinden genoemd. De afgelopen decennia heeft onderzoek naar geluk een grote vlucht genomen met grootheden als Ed Diener, ook wel dr. Happiness genoemd. Ook de snelheid waarmee de stroming positieve psychologie doorgesijpeld is, mag indrukwekkend genoemd worden. Hoewel positieve psychologie, meer is dan alleen ‘happiology’, zoals grondlegger dr. Martin Seligman resoluut stelt, is de aaibaarheid ervan een duidelijk kenmerk. Het heeft geld opgeleverd en daarmee prominente onderzoekers aangetrokken die de toegepaste wetenschap vertaald hebben in aansprekende wetenschappelijke stappenplannetjes. De Kumbaya vibe hangt daarmee bijna tastbaar in de lucht en je kunt elk moment een overvallen worden door een kampvuurliedje met teksten waarin duidelijk wordt dat ze wetenschappelijker zijn dan de rest. In diezelfde tijd is ook het instant succes van de glossy Happiness ontstaan, evenals het beroep gelukscoach. Geluk is duidelijk hot en happening. Niet alleen prive, maar ook in het zakenleven, moet men gelukkiger worden op de werkvloer. Geluk is daarmee business, big business. Het was ook een oplossing voor de Verenigde Naties om de wereld eens anders in te delen. Het probleem is natuurlijk dat geluk en de daarmee gepaarde positieve emoties toch nog teveel verschillen oplevert.

Zowel rijk als arm kunnen zingeving ervaren

Zingeving
Onderzoeker Carol Ryff gaf in de vorige eeuw al aan dat geluk op zichzelfstaand niet zoveel brengt en heeft het ook niet opgenomen in haar psychologische schalen van welbevinden. Terwijl de positieve psychologie al flink op gang was, maakte ook Martin Seligman bekend, dat hij de stroming niet geassocieerd wilde zien met geluk. In zijn visie, dat samen te vatten is in het acroniem PERMA, gaf hij vooral aandacht aan ‘meaning’, te vertalen als zingeving. Ook Ryff geeft de voorkeur aan zingeving en zingeving is dan ook het nieuwe geluk. Hedonistisch welbevinden is kennelijk te oppervlakkig en teveel gericht op genot. Zingeving is waar het om draait en staat in de psychologie bekend als het eudamonisch welbevinden, verondersteld als een hogere vorm van welbevinden. De term komt van Aristoteles, die daarmee het goede leven bedoelde die voort vloeit uit goede daden. Anderen vertalen het als een reden om te leven, ook bij gebrek aan genot. Dat bleek een oplossing te zijn voor de VN, die in 2013 eudamonie toevoegde aan de WHI als eerbetoon aan Aristoteles. Daarmee werd zingeving de grote gelijkmaker, aangezien arm en rijk, hun leven zin kunnen geven, zo lijkt de boodschap te zijn.
Autonomie
De grote afwezige in PERMA en de World Happines index, is autonomie. Deze is wel opgenomen in de schalen van Ryff, maar het is opvallend om te zien hoe fans en ook masters van positieve psychologie, zo onbekend zijn met 100 jaar wetenschap in de psychologie buiten hun eigen stroming. Dat autonomie een bijzondere rol heeft binnen zingeving kan bijvoorbeeld geillustreerd worden aan de hand van een verhaal uit de bijbel, het boek Handelingen als ik mij goed herininer. Het stuk waar ik naar refereer gaat over de discipel Petrus die gevangen wordt genomen als hij predikt. Hij wordt zo gevaarlijk geacht dat hij onder permanente bewaking staat en Petrus grijpt zijn kans. Onder normale omstandigheden kunnen mensen weglopen als hij predikt, maar in dit geval hebben de bewakers geen keus. Hij geeft daarmee zin aan zijn gevangenschap en het idee van zingeving als grote gelijkmaker, lijkt met dit voorbeeld bevestigd. Een gevalletje omdenken. Dit is echter onjuist, omdat Petrus kan doen waartoe hij gemotiveerd is, namelijk het woord van zijn god uitdragen. Er is sprake van autonome regulatie. Ondanks dat hij in gevangenschap zit, blijft hij zijn autonomie behouden. Zingeving zonder autonomie is geen zingeving, het is op zijn gunstigst een manier van coping, een wijze om het draaglijk te maken. Niet nutteloos, maar zeker geen gelijkmaker.

Onderaan de sociale ladder is een supersize menu een statussymbool

Armoede
Het is opvallend om te zien hoe de VN er van alles aan lijkt te doen om geld als factor van geluk te bagatelliseren. In het rapport staat dan ook dat het hebben van een persoon waar je op kunt rekenen, voor net zo’n toename zorgt als een inkomensstijging van 600 naar 10.000 dollar. Dat kan wel zo zijn, maar het probleem ontstaat natuurlijk als je minder dan die 600 dollar per maand verdient of zelfs onder de armoedegrens van 1 dollar 75 per dag leeft. Daar wordt verder niet over gesproken. Opgroeien in armoede leidt tot een achterstand die gevolgen heeft voor cognitieve prestaties, gedragsproblemen en gezondheidsproblemen. De invloed op de ontwikkeling van het kind is enorm, waarbij het kind geleerd wordt tactische beslissingen te nemen om beloning niet uit te stellen, maar te pakken wat het pakken kan. De kans op (huiselijk) geweld en verkrachting zijn ook vele malen groter. De negatieve invloed van armoede is meetbaar via IQ testen en dat versterkt het sociale stigma, waardoor men in een negatieve spiraal ingaat die meerdere generaties kan overspannen. Armoede is een beperking van autonomie op alle fronten. Uren televisie kijken en het eten van junkfood zijn de enige vormen van vermaak. Een grotere televisie, maar ook supersizing van menu’s verhogen de status van het individu. Ik wist ook niet of ik moest huilen of lachen, toen iemand suggereerde dat het minderen van ultrabewerkt voedsel, de missende factor is in de strijd tegen obesitas. Armoede is een van de grootste risicofactoren op welvaartziekten en de toegang tot medische zorg is voor deze groep beperkt of compleet afgesloten. De beperking van autonomie is een straf. Het is om die reden dat we misdadigers opsluiten. Hoe goed ze het ook hebben, het blijft een straf. Veel arme mensen hebben dan ook levenslang. In de positieve psychologie wordt er niet over gesproken. Men heeft het liever over grit, vastberadenheid waarmee je meer succes uit je leven kunt halen dan met een hoog IQ. Dat is echter compleet losgerukt van de socio-economische realiteit. Een kind vertellen dat ie met voldoende vastberadenheid alles kan bereiken, is gewoon kindermishandeling. Als het niet lukt, dan trekken ze posttraumatische groei uit de kast, wat feitelijk zin geven aan je trauma is. Soms is dat nodig, maar het wordt nooit een gelijkmaker. Als je in Afrika een aantal van je eigen kinderen overleeft, dan is posttraumatische groei, geen gift. Het is een manier om verder te gaan met het leven, niet een weg naar het goede leven.
Rijk
Wat de VN ook mag zeggen, het is niet voor niets dat de top 10 van de World Happiness Index bezet is door rijkste landen. Noorwegen, de aanvoerder van de WHI, is de Europa’s grootste exporteur van olie en van schone energie(certificaten). Het heeft een staatskas van 800 miljard dollar en geen staatsschuld. Het meest verkochte automerk is Tesla, gevolgd door Jaguar. Geld maakt gelukkig en het hele idee dat geluk en zingeving een gelijkmaker is, mag bizar genoemd worden. De ode aan Aristoteles door de VN en ook de positieve psychologie, mag dan misschien inspireren, maar het is misplaatste morele superioriteit. Aristoteles pleit voor goed doen, maar inmiddels is duidelijk dat dit veel gemakkelijker is als je hoog scoort op de persoonlijkheidstrek integriteit en als je geld hebt. Mocht je dat niet toebedeeld zijn, dan is het veel harder werken, zo niet onmogelijk. Het is ook niet dat Noorwegen moreel superieur is. Toen ik daar vorig jaar was en mijn auto voor langere tijd moest parkeren, werd ik gerustgesteld, want hier waren niet veel ‘zwarten’ en er kon dus ook niet veel naars gebeuren. Een verdere bestudering van het land, laat duidelijk sporen zien van extreem racisme. De relatieve rust is er omdat er voldoende geld is waarmee basisvoorzieningen voor iedereen toegankelijk zijn. In IJsland, eveneens een top 5 land in de WHI, is het sinds dit jaar illegaal om vrouwen minder te betalen dan mannen voor dezelfde functie. Met het zingevingsargument in de hand, kan men dit soort initatieven afschieten. Die vrouwen moeten immers niet zeuren om geld, ze moeten gewoon op zoek naar meer zingeving. Je kunt vast wel een manier vinden om minder geld krijgen, zin te geven. Een dergelijke houding zou in een rijk land tot een volksopstand leiden, maar kennelijk is het genoeg voor de VN.
Conclusie
De World Happiness Index suggereert dat subjectief welbevinden afhankelijk is van meerdere factoren waaronder sociale steun en zingeving. Het is opvallend hoeveel moeite men doet om geld als factor uit te sluiten, zoals ook gedaan wordt in de positieve psychologie. Geld maakt misschien niet gelukkig, maar zorgt voor autonomie en daarmee is het ontbreken van geld, een factor van belang. Autonomie is een basisbehoefte van de mens, ook als je besluit om een ander te dienen. Het is dan nog steeds een autonoom gereguleerde keuze. Het wil niet zeggen dat geluk en zingeving geen rol spelen, maar dat komt waarschijnlijk bovenop basisbehoeftes, tenzij het een manier van coping wordt. Het is echter duidelijk dat autonomie gekocht kan worden en geluk in de World Happiness Index is dus geen gelijkmaker, maar een schaamlap voor sociale ongelijkheid.
Geraadpleegde bronnen:
  • Bratanova B (2016), Loughnan S, Klein O, Claassen A, Wood R. Poverty, inequality, and increased consumption of high calorie food: Experimental evidence for a causal link. Appetite. 2016 May 1;100:162-71
  • Helliwell J (2017), Layard R, & Sachs J. World Happiness Report 2017, New York: Sustainable Development Solutions Network.